Błędy poznawcze: jak umysł Cię oszukuje [przykłady]

Codziennie podejmujemy setki decyzji, ale czy zawsze są one racjonalne?

Niestety nie – choć umysł jest przepotężnym narzędziem, musi chodzić na skróty, by przetworzyć wszystkie informacje. Efektem tego są błędy poznawcze.

Odkryj, jakie mechanizmy rządzą naszym myśleniem, jak błędy poznawcze wpływają na codzienne funkcjonowanie i czy w ogóle możesz się przed nimi bronić.

Czym są błędy poznawcze? | definicja i mechanizmy

Wyobraź sobie, że dostajesz do wykonania zadanie: dostajesz zdjęcia przeróżnych zwierząt i musisz je jak najdokładniej podzielić na ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki.

Proste? Problem w tym, że do posortowania masz kilkanaście tysięcy zdjęć, niektórych bardzo słabej jakości. Na dodatek musisz skończyć przed północą.

Te warunki sprawiają, że musisz iść na kompromisy. Nie masz możliwości przyglądać się dokładnie każdemu zdjęciu, zamiast tego szybko rzucasz okiem w poszukiwaniu charakterystycznych cech i przechodzisz do kolejnego przykładu. W ten sposób nietoperz trafia do ptaków, delfin do ryb, a pingwin do ssaków.

Co więcej, szybko daje się we znaki zmęczenie i błędów jest coraz więcej.

Do czego służą procesy poznawcze? | działanie umysłu w telegraficznym skrócie

W każdym momencie dnia umysł przetwarza ogromną ilość danych – musi kwalifikować je jako istotne lub nieistotne, a także podejmować szybko jak najlepsze dla Ciebie decyzje.

Nawet w chwili, w której siedzisz spokojnie i czytasz ten artykuł, Twój umysł działa na pełnych obrotach. Analizuje docierające obrazy i dźwięki, klasyfikując je jako istotne lub jako szum. Analizuje literki i słowa, pozwalając Ci wyciągnąć z tekstu informacje. Od razu je przetwarza i formułuje opinie – czytać dalej, czy przestać? Ciekawy tekst, czy nudny gniot?

Nic dziwnego, że umysły muszą chodzić na skróty! Gdybyśmy mieli z pełnym zaangażowaniem analizować każdą informację, pozostalibyśmy w paraliżu.

Badaniem procesów poznawczych zajmuje się przede wszystkim dziedzina psychologii poznawczej i kognitywistyki.

Uproszczone zasady wnioskowania, które pozwalają przetwarzać informacje szybciej i z mniejszym wysiłkiem nazywane są heurystykami.

Heurystyki, czyli drogi na skróty naszego umysłu

Tak, jak w naszym wcześniejszym przykładzie, aby szybko kategoryzować zwierzęta, trzeba było zwracać uwagę jedynie na najważniejsze, charakterystyczne cechy (ma płetwy? ryba, ma skrzydła? ptak). Dokładnie tak samo nasz umysł posługuje się skrótami, by szybko i bez wysiłku radzić sobie z codzienną masą informacji.

I tak jak to bywa z drogami na skróty, niestety niektóre wyprowadzają nas na manowce.

Błędy poznawcze to błędy wynikające ze stosowania heurystyk, uproszczonych mechanizmów wnioskowania.

O heurystykach wiemy dzięki badaniom Amosa Tversky’ego i Daniela Kahnemana – wyjątkowo uzdolnionych psychologów, niestety oboje już nieżyjących.

Opisali oni trzy heurystyki, czyli trzy uproszczenia, które stosuje nasz umysł w myśleniu. Są to:

• heurystyka dostępności: przypisujemy większe znaczenie obiektom, które łatwiej sobie przypominamy (np. wiele osób boi się podróżować samolotem, bo w mediach dużo częściej słyszy się o katastrofach lotniczych niż wypadkach drogowych, mimo że te drugie są dużo bardziej powszechne, a podróżowanie samolotem uważa się za najbezpieczniejszy środek transportu)
• heurystyka reprezentatywności: oceniamy obiekty na podstawie ich podobieństwa do znanego nam “typowego przypadku” (np. pracownicy sklepu mogą inaczej traktować klientów ubranych elegancko, ponieważ jest to dla nich reprezentatywny przykład klienta zamożnego – w rzeczywistości klient w niechlujnym dresie równie dobrze może być multimilionerem)
• heurystyka zakotwiczenia i dostosowania: zaczynamy nasze rozważania od jakiegoś punktu wyjściowego (zakotwiczenia) i modyfikujemy nasze osądy wokół tej wartości (np. postrzegamy ceny promocyjne jako okazje, ponieważ punktem wyjścia, czyli “kotwicą”, jest dla nas cena regularna – często jednak okazuje się, że cena promocyjna wcale nie jest atrakcyjna, jeśli porówna się ją z cenami konkurencji)

O heurystykach i całym mechanizmie uproszczonego myślenia Kahneman napisał genialną książkę, którą serdecznie Wam polecam. Ten psycholog słynął ze świetnego pióra, a ta książka jest tego rewelacyjnym przykładem – merytoryczna, przystępna, a do tego dowcipna.

Jak błędy poznawcze wpływają na nasze decyzje i zachowanie?

Oczywiście nie przeprowadzamy funkcji poznawczych tylko po to, by zachować je dla siebie – są one główną podstawą naszych decyzji i zachowania.

Dlatego właśnie znajomość błędów poznawczych jest tak przydatna – wyjaśnia na pozór bezsensowne zachowania i irracjonalne decyzje.

Wiedzę o heurystykach i błędach poznawczych stosuje się powszechnie w wielu dziedzinach, a przykład w:

• edukacji: nauczyciele mogą wykorzystać znajomość błędów poznawczych, aby rozwijać krytyczne myślenie uczniów,
• marketingu: firmy stosują wiedzę o błędach poznawczych w procesie zakupowym, by sprzedać więcej produktów,
• polityce: propaganda polityczna często wykorzystuje wiedzę o błędach poznawczych, by wpłynąć na (lub zmanipulować) opinię publiczną,
• psychoterapii: niektóre podejścia terapeutyczne wykorzystują wiedzę o mechanizmach funkcji poznawczych, by nauczyć pacjentów nowego sposobu myślenia,
• ekonomii: decyzje finansowe też wynikają z heurystyk i błędów poznawczych, tym tematem szczególnie zajmuje się ekonomia behawioralna.

Zniekształcenia poznawcze i błędy poznawcze – różnice

Mimo że terminy te bywają używane zamiennie, istnieją między nimi istotne różnice.

Zniekształcenia poznawcze to błędne schematy myślenia, które wpływają na sposób, w jaki odbieramy rzeczywistość. Wynikają z przekonań, emocji i subiektywnych doświadczeń. Poznawcze zniekształcenia sprawiają, że nasz umysł nieświadomie przekształca informacje, co prowadzi do nieadekwatnych ocen, wniosków i reakcji emocjonalnych.

Przykładem zniekształcenia poznawczego jest myślenie czarno-białe. Osoba doświadczająca tego zniekształcenia widzi świat w skrajnych kategoriach – sytuacje i wydarzenia są postrzegane jako albo całkowicie pozytywne, albo całkowicie negatywne. Na przykład, jeśli ktoś nie osiągnie celu w pracy, może uznać siebie za „całkowitą porażkę”, zamiast dostrzec, że są też inne aspekty, w których odnosi sukcesy.

Zniekształcenia poznawcze mają charakter subiektywny i są ściśle związane z emocjami. Mogą nie tylko wpłynąć na codzienne decyzje, ale również nasilać objawy zaburzeń psychicznych. W przypadku osób z depresją często pojawia się myślenie dychotomiczne (wszystko albo nic) – postrzegają one swoje życie w skrajnościach, co może prowadzić do negatywnych przekonań na temat siebie i świata. Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest jedną z metod pomagających zmieniać te zniekształcone wzorce myślowe.

Błędy poznawcze różnią się od zniekształceń poznawczych tym, że mają bardziej uniwersalny, powszechny charakter. Wszyscy możemy ich doświadczać, niezależnie od naszego stanu emocjonalnego czy indywidualnych przekonań.

Błędy poznawcze, w przeciwieństwie do zniekształceń poznawczych, nie są związane z problemami na tle zdrowia psychicznego.

21 błędów poznawczych, które warto znać [lista i przykłady]

Przejdźmy do konkretów, czyli listy powszechnych, intrygujących błędów poznawczych!

Czy to wyczerpująca lista? Zdecydowanie nie.

Trudno o taką, ponieważ nie istnieje jedna ogólnie przyjęta klasyfikacja – niektóre błędy poznawcze są szeroko uznane i często przywoływane w fachowej literaturze (np. efekt halo), inne są zupełnie niszowe i przez wielu ignorowane lub podważane w poważnych zestawieniach (np. efekt litery z imienia).

3 lata temu Jeff Desjardins na portalu Visual Capitalist pokusił się o stworzenie “kompletnej” listy błędów poznawczych w formie infografiki. Choć osobiście polemizowałabym z tą kompletnością, to i tak uważam, że jest to ciekawe i warte uwagi opracowanie. Infografikę Jeffa możecie obejrzeć poniżej (kliknij, aby przenieść się do oryginalnego artykułu, w którym została zamieszczona).

Poniżej stworzyłam autorską listę błędów poznawczych, które moim zdaniem warto znać – albo dlatego, że są szeroko uznane i spotykane, albo dlatego, że są wyjątkowo dziwaczne i interesujące.

BŁĄD ASOCJACJI (inaczej: błąd skojarzenia) – Przypisywanie cechy jednej rzeczy innej rzeczy, tylko dlatego, że wydają się one ze sobą powiązane.

Przykładem są argumenty w stylu: popierasz eutanazję? Wiesz, kto jeszcze popierał eutanazję? Hitler.

BŁĄD KONIUNKCJI – Zakładanie, że połączenie dwóch zdarzeń jest bardziej prawdopodobne niż pojedyncze zdarzenie, mimo że w rzeczywistości jest odwrotnie.

Wyobraź sobie, że spotykasz osobę o imieniu Marek, który codziennie biega. Które zdarzenie wydaje Ci się bardziej prawdopodobne? A) Marek biega codziennie. B) Marek biega codziennie i zdrowo się odżywia. Wielu ludzi wybiera opcję B, bo brzmi bardziej przekonująco, ale jest to błąd myślowy. W rzeczywistości zdarzenie A (samo bieganie) jest bardziej prawdopodobne, ponieważ opcja B dodaje dodatkowe, niezależne zdarzenie (zdrowe odżywianie), co zmniejsza łączne prawdopodobieństwo.

EFEKT AUREOLI (inaczej: efekt halo, efekt Galatei, efekt nimbu) – Skłonność do przypisywania innym pozytywnych lub negatywnych cech na podstawie pierwszego wrażenia. Jeśli zauważymy jedną ważną cechę (dobrą lub złą), automatycznie zakładamy, że inne niezaobserwowane cechy danej osoby również są zgodne z tym wrażeniem.

Jeśli spotkasz osobę, która jest elegancko ubrana i uśmiechnięta, możesz automatycznie założyć, że jest również inteligentna i miła, mimo że nie masz żadnych dowodów na te cechy. Z kolei, jeśli ktoś sprawia wrażenie niechlujnego, możesz niesłusznie przypisać mu negatywne cechy, takie jak lenistwo lub brak kompetencji.

EFEKT DOKTORA FOXA – Ocenianie wypowiedzi nie na podstawie ich merytorycznej treści, lecz na podstawie ich ekspresyjności. Im bardziej emocjonalnie i dynamicznie wygłoszona jest wypowiedź, tym większa skłonność do jej uwierzenia i pozytywnej oceny, nawet w przypadku fachowców.

Nazwa efektu pochodzi od Myrona L. Foxa, który w 1976 roku wygłosił wykład na temat zastosowania teorii gier w edukacji lekarzy. Mimo że jego prezentacja była pozbawiona sensu, żaden z obecnych specjalistów (psychiatrów i psychologów) tego nie zauważył. Fox, będący aktorem, mówił pewnym głosem, gestykulował i wplatał anegdoty, co sprawiło, że jego wystąpienie zostało odebrane jako wartościowe.

EFEKT DUNNINGA-KRUGERA – Osoby niewykwalifikowane w danej dziedzinie często przeceniają swoje umiejętności, podczas gdy osoby o wysokich kwalifikacjach mają tendencję do zaniżania oceny swoich zdolności.

Późniejsze badania sugerują, że wyniki Krugera i Dunninga są efektem regresji do średniej oraz błędu poznawczego, zwanego złudzeniem ponadprzeciętności. Ich pierwotne wyjaśnienie jest uznawane za błędne.

W 2000 roku Dunning i Kruger otrzymali satyryczną Nagrodę Ig Nobla w dziedzinie psychologii za swoje badania.

EFEKT HOROSKOPOWY (inaczej: efekt Forera, efekt Barnuma) – Zjawisko, w którym ludzie uważają ogólne opisy swojej osobowości za bardzo trafne, mimo że te opisy pasują do wielu osób. Efekt ten tłumaczy, dlaczego ludzie wierzą w pseudonaukowe teorie, takie jak numerologia, czy horoskopy.

W 1948 roku psycholog Bertram R. Forer poprosił swoich studentów o wypełnienie testu osobowości, a następnie przedstawił im indywidualne analizy, które rzekomo bazowały na wynikach testu. Studenci ocenili trafność tych analiz w skali od 0 (bardzo słaba) do 5 (znakomita), a średnia ocena wyniosła 4,26. Później Forer ujawnili, że wszyscy otrzymali tę samą, ogólną analizę.

EFEKT JEDNORODNOŚCI GRUPY OBCEJ (inaczej: błąd jednorodności grupy obcej) – Tendencja do postrzegania członków grupy obcej jako bardziej jednorodnych i podobnych do siebie niż w rzeczywistości, a także jako mniej zróżnicowanych niż członkowie własnej grupy. Ta tendencja często prowadzi do powstawania szkodliwych stereotypów.

Wszelkie stereotypy narodowe (np. Polacy-złodzieje, romantyczni Francuzi, grzeczni Japończycy) opierają się na założeniu, że wszyscy ludzie danej narodowości są do siebie bardzo podobni.

EFEKT LITERY Z IMIENIA – Ludzie mają tendencję do preferowania liter, które pojawiają się w ich imieniu i nazwisku.

Możemy mieć tendencję do preferowania marek zaczynających się na literę znajdującą się w naszych inicjałach.

EFEKT PEWNOŚCI WSTECZNEJ (inaczej: pełzający determinizm) – Ten efekt odpowiada za poczucie “wiedziałem, że tak będzie”. Ten efekt pokazuje, że ludzie mają skłonność do postrzegania przeszłych wydarzeń jako bardziej przewidywalnych, niż były w chwili, gdy się działy.

Po wyborach, wiele osób może powiedzieć: “Od początku wiedziałem, że ten kandydat wygra”. Jednak przed wyborami wynik był niepewny, a przewidywalność wyniku wydaje się oczywista dopiero po ogłoszeniu rezultatów.

EFEKT PIGMALIONA – Zjawisko, w którym ktoś spełnia nasze oczekiwania tylko dlatego, że w nie wierzymy. Jest to odmiana samospełniającej się przepowiedni, o której możesz przeczytać w dalszej części.

Nauczyciel, który myśli, że dany uczeń jest zdolny, może poświęcać mu więcej uwagi i dawać bardziej wymagające zadania. W efekcie uczeń zaczyna osiągać lepsze wyniki, spełniając te pozytywne oczekiwania.

EFEKT POLARYZACJI – Polega na tym, że te same informacje mogą być interpretowane przez obie strony sporu w taki sposób, aby wzmocnić ich własne przekonania. W rezultacie, zamiast zbliżyć do porozumienia, opinie stają się bardziej skrajne.

Podczas wyborów politycznych pojawia się raport dotyczący polityka. Jego zwolennicy mogą interpretować te informacje jako dowód na jego kompetencje i sukcesy, podczas gdy przeciwnicy będą widzieć w tych samych danych dowody na korupcję lub nieudolność. Zamiast zbliżyć do wspólnego wniosku, raport pogłębia różnice między stronami.

EFEKT POSIADANIA – Ludzie przypisują większą wartość rzeczom, które już posiadają.

Osoba, która kupiła kubek za 10 zł, może być skłonna sprzedać go tylko za 20 zł, mimo że inna osoba nie zapłaciłaby więcej niż 10 zł. Właściciel uważa, że kubek jest cenniejszy, ponieważ już go posiada.

EFEKT POTWIERDZENIA (inaczej: błąd konfirmacji, strategia konfirmacyjna) – Skłonność do szukania i zapamiętywania informacji, które potwierdzają nasze wcześniejsze przekonania, niezależnie od ich prawdziwości. W efekcie ludzie ignorują dane, które mogłyby im zaprzeczyć, zwłaszcza w kwestiach budzących silne emocje.

Osoba, która wierzy w teorie spiskowe, może ignorować dowody naukowe, a zamiast tego skupiać się na informacjach, które potwierdzają jej przekonania, nawet jeśli te informacje są fałszywe.

KLĄTWA WIEDZY – Skłonność do zapominania, że inni mogą nie posiadać tej samej wiedzy co my. Utrudnia to zrozumienie, jak to jest nie znać danej informacji, co może prowadzić do problemów w komunikacji.

Nauczyciel matematyki może mieć trudności z wyjaśnieniem prostego pojęcia, ponieważ zapomina, że dla ucznia jest ono nowe i trudniejsze do zrozumienia, mimo że dla niego samego jest oczywiste.

PARADOKS HAZARDZISTY (inaczej: złudzenie gracza,  złudzenie Monte Carlo) – Postrzeganie niezależnych zdarzeń losowych jako powiązanych. Oznacza to, że ludzie często myślą, iż kontynuacja mało prawdopodobnej serii zdarzeń jest mniej możliwa niż jej przerwanie.

Jeśli w grze w ruletkę czerwona liczba pojawiła się kilka razy z rzędu, niektórzy mogą sądzić, że prawdopodobieństwo, że czerwona liczba znów się powtórzy, jest mniejsze niż to, że wylosowana zostanie czarna liczba. W rzeczywistości jednak, każdy rzut jest niezależny od poprzednich.

PODSTAWOWY BŁĄD ATRYBUCJI – Skłonność do przypisywania zachowań innych ludzi głównie ich wewnętrznym cechom, takim jak charakter, a jednocześnie niedocenianie roli czynników zewnętrznych, które mogą wpływać na ich działania.

W badaniach przeprowadzonych przez Meyera i Butzkamma w 1975 roku, 90% nauczycieli matematyki uważało, że różnice w postępach uczniów wynikają głównie z ich „zdolności” oraz „cech osobowościowych” (jak problemy z koncentracją). Nauczyciele nie brali pod uwagę czynników zewnętrznych, takich jak warunki do nauki w domu ucznia.

SAMOSPEŁNIAJĄCA SIĘ PRZEPOWIEDNIA (inaczej: samospełniające się proroctwo) – Nasze oczekiwania dotyczące określonych zachowań lub zdarzeń mogą je faktycznie wpływać, sprawiając, że się spełniają.

Nauczycielka ma przekonanie, że jeden z uczniów ma talent do matematyki. Zaczyna go bardziej angażować w zajęcia, zadaje mu trudniejsze pytania i często chwali za jego odpowiedzi. Uczeń, czując wsparcie i wiarę nauczycielki w swoje umiejętności, zaczyna odnosić lepsze wyniki w matematyce, co potwierdza początkowe oczekiwania nauczycielki.

ZJAWISKO BAADEER-MEINHOF (inaczej: iluzja częstotliwości) – To zjawisko, w którym po zauważeniu jakiegoś słowa, nazwy lub przedmiotu, wydaje się, że zaczynamy dostrzegać je wszędzie wokół nas, mimo że zawsze były obecne.

Po zakupie nowego samochodu, na przykład czerwonego Fiata, właściciel zaczyna zauważać, że na ulicach jeździ wiele innych czerwonych Fiatów.

ZJAWISKO G. I. JOE – Polega na przekonaniu, że sama wiedza na dany temat wystarczy, by osiągnąć sukces lub umiejętność, chociaż w rzeczywistości wiedza to dopiero początek, a kluczowe jest praktyczne jej zastosowanie.

Możesz wiedzieć, jak zdrowo się odżywiać, ale sama wiedza nie sprawi, że zaczniesz prowadzić zdrowy styl życia – potrzebne są działania, takie jak zmiana diety i nawyków. Także sama wiedza o błędach poznawczych nie wystarczy, by przestać ich doświadczać. 🙂

ZŁUDZENIE KONTROLI – Polega na przekonaniu, że możemy kontrolować sytuacje, na które faktycznie nie mamy żadnego wpływu. Osoba wierzy, że im bardziej się angażuje, tym większy wpływ ma na wynik, nawet jeśli nie ma to związku z rzeczywistością.

Gracz w kasynie może uważać, że rzucając kością mocniej lub słabiej, zwiększa swoje szanse na wygraną, mimo że wynik jest całkowicie losowy i niezależny od jego działań.

ZŁUDZENIE PONADPRZECIĘTNOŚCI (inaczej: efekt ponadprzeciętności, błąd wyższości, efekt primus inter pares) – Tendencja do przeceniania swoich umiejętności, cech czy inteligencji w porównaniu z innymi. Ludzie często myślą, że są lepsi od przeciętnej, nawet jeśli nie mają podstaw do takiego wniosku.

Większość kierowców uważa, że ich umiejętności za kierownicą są lepsze niż przeciętne. Z matematycznego punktu widzenia jest to oczywiście niemożliwe.

Czy możemy uniknąć błędów poznawczych?

Posługiwanie się uproszczonymi regułami myślenia (heurystykami) jest normalne i w pewnym sensie zdrowe – gdyby nie one, trudno byłoby nam podjąć jakiekolwiek działanie, bo pozostawalibyśmy w ciągłym paraliżu decyzyjnymi przytłoczeni nadmiarem informacji.

Są jednak sytuacje, w których wolelibyśmy uniknąć błędów poznawczych i “przestawić się” na dokładniejsze, bardziej precyzyjne wnioskowanie.

Pierwszym krokiem do unikania błędów poznawczych jest zwiększenie świadomości ich istnienia.

Zrozumienie, jakie rodzaje błędów mogą występować w naszym myśleniu, pozwala nam lepiej je rozpoznawać, gdy się pojawiają. Z czasem i rozwojem wiedzy na ich temat stajemy się na nie bardziej czujni.

Krytyczne myślenie to umiejętność, która pozwala nam analizować i oceniać informacje w sposób racjonalny. Zamiast przyjmować wszystko za pewnik, warto zadawać pytania, poszukiwać dowodów i analizować różne perspektywy. Tak, krytyczne myślenie to umiejętność, którą można (i warto) rozwijać, choć nie jest to proste! Aby rozwijać własne krytyczne myślenie, możesz na przykład:

• kwestionuj założenia – szukaj alternatywnych wyjaśnień nawet do tego, co wydaje Ci się oczywiste,
• zbieraj różne (ale rzetelne) źródła informacji – nie opieraj się na jednej perspektywie, przeglądaj różne opinie, aby uzyskać pełniejszy obraz – mimo to uważaj, by każda perspektywa pochodziła z wiarygodnego źródła,
• analizuj argumenty – ćwicz rozpoznawanie słabych i mocnych stron argumentów, szukaj logicznych błędów i nieścisłości.
• twórz listę pytań – zamiast akceptować wszystko na słowo honoru, opracuj pytania, które pomogą ci lepiej zrozumieć temat i wypracować własną opinię.

Ogromny wpływ na ścieżki naszego myślenia ma też otoczenie. Otaczanie się różnorodnymi opiniami i perspektywami może pomóc w unikaniu błędów poznawczych. Dyskusje z osobami o innych poglądach lub doświadczeniach mogą wzbogacić i uelastycznić nasze myślenie i pomóc dostrzegać rzeczy, które moglibyśmy przeoczyć. Warto dążyć do tworzenia grup, które sprzyjają konstruktywnej krytyce i wymianie myśli.

Błędy poznawcze | podsumowanie

Heurystyki to nieświadome uproszczenia, które stosuje nasz umysł, aby przetwarzać ogromną ilość informacji. Choć są pomocne, prowadzą do zniekształceń w myśleniu. Te błędy to tak zwane błędy poznawcze, które mogą skutkować irracjonalnymi decyzjami.

Główne źródła

• Kahneman, D. (2012). Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym (P. Szymczak. Tłum.). Poznań: Media Rodzina.
• Korteling, J. E., & Toet, A. (2020). Cognitive biases. Encyclopedia of behavioral neuroscience.
• Hilbert, M. (2012). Toward a synthesis of cognitive biases: how noisy information processing can bias human decision making. Psychological bulletin, 138(2), 211.